Kastelen

De eerste kastelen werden in de vroege middeleeuwen gebouwd. Lokale edelen hadden een landgoed te leen gekregen van de Frankische koningen (zie: Leenstelsel). Na Karel de Grote verdween de macht van de Frankische koningen. De lokale edelen kregen hierdoor meer macht, maar  moesten ook  hun grondgebied beschermen tegen aanvallen van andere edelen en/of de Vikingen.
Sommige edelen bouwden ter bescherming een primitief kasteel: een ringwalburg. Een ringwalburg was een 2 tot 4 meter hoge aarden wal. Soms stond op de wal een houten muur en was er een gracht. Binnen de wal stond de woning/boerderij van de heer en de belangrijkste gebouwen als stallen en schuren. Bij gevaar schuilde de lokale bevolking binnen de wal.
Vanaf 1000 na Chr. kwam er een nieuw type kasteel bij: het mottekasteel.

Meester Henk!! Wat is een mottekasteel ?

Een mottekasteel was een eenvoudig, houten kasteel.
Eerst groef men een heuvel of motte. Daarop bouwde men een houten toren of donjon. De toren werd beschermd door een houten muur (palissade). Onder aan de motte was een tweede, iets lagere heuvel: het binnenhof. Ook het binnenhof werd beschermd door een houten muur. Rondom de motte en het binnenhof lag een gracht. Een houten valbrug verbond het kasteel met het binnenhof.
In het binnenhof stonden schuren, stallen en de huizen van de soldaten, knechten en bedienden van de heer.
De heer woonde in de donjon, samen met zijn vrouw en kinderen. In de donjon was de ridderzaal de belangrijkste ruimte. Hier sprak de heer recht en bestuurde hij zijn landgoed. Bovenin de toren was de schatkamer. Daar stond de schatkist, onder het bed van de heer en zijn vrouw.

Bij een aanval op het grondgebied van de heer trokken de boeren met hun vee zich terug op het binnenhof. Daar kregen zij bescherming van de heer en zijn soldaten.
Bij verlies van het binnenhof trok men zich terug in de donjon.

Meester Henk!! Het kasteel is gemaakt van hout. Dat steek je toch zo in de brand !

Jazeker, hout brandt goed. Daarom bekleedde men de toren met dierenhuiden. Bij een aanval werden de huiden natgemaakt. Vuurpijlen doofden snel uit op de natte huiden.
Maar hout blijft kwetsbaar. Na ongeveer 20 jaar was het hout verrot en moest je het vervangen. Je was dus de hele tijd bezig met herstelwerkzaamheden.
Daarom zochten de kasteelheren hiervoor een oplossing. Het antwoord was steen.
Maar het bouwen van een stenen kasteel was enorm kostbaar. Alleen een edelman met veel landerijen en inkomsten kon een stenen kasteel betalen.
Vanaf 1100 verschenen de eerste stenen kastelen, zgn. shell keeps. Op de motte werd de palissade vervangen door een stenen muur. De houten toren en het binnenhof verdwenen. Alle gebouwen werden tegen de binnenkant van de stenen muur gebouwd.
Een mooi voorbeeld van een shell keep is de burcht van Leiden.
Later kwamen de woontoren en het binnenhof weer terug. Maar de woontoren was veranderd in een enorme stenen slottoren.
Aan het eind van de 13e eeuw komt een nog grotere kasteel: kastelen met dubbele buitenmuren. Maar van dit type kasteel is er in Nederland maar één gebouwd.
In Nederland was de waterburcht of waterkasteel populair. Een waterkasteel wordt direct omgeven door een brede gracht, rivier of meer. Beroemde voorbeelden van waterkastelen zijn kasteel Radboud in Medemblik, het Muiderslot, Slot Loevenstein en kasteel Ammersoyen.

Meester Henk!! Hoe bouw je een kasteel?

Je zoekt eerst een goede plek voor je kasteel. Het kasteel moet bij een strategisch punt liggen. Aan een rivier, kruispunt van wegen of een combinatie hiervan. Hierdoor heb je controle over de handel. Dit betekent extra inkomsten. Ook moeten er voldoende dorpen in de buurt liggen voor werkkrachten en voedselvoorraden. Heel belangrijk is de toevoer van vers water. Een waterput is een absolute noodzaak.

Als je een goede plek hebt gevonden, is het tijd om te gaan werken.
Eerst wordt het kasteel op de grond uitgetekend. Dan graven de arbeiders een brede en diepe gracht.
Vervolgens graven zij greppels op de plek waar de muren moeten komen. Niet alleen van de buitenmuur maar ook van de woontoren. De greppels worden gevuld met steenpuin en stevig aangestampt. Dit moet het gewicht van de zware muren dragen.
Nu kunnen we beginnen met het bouwen van de muren en torens. Maar voordat er kan worden gebouwd moet er eerst steen gekregen worden. Natuursteen moest worden aangevoerd van een steengroeve.
In Nederland is geen natuursteen. Natuursteen moest worden aangevoerd vanuit Duitsland, België en Scandinavië. Daarom werden Nederlandse kastelen hoofdzakelijk gebouwd van baksteen.

Meester Henk!! Wat is baksteen?

Baksteen is gebakken klei. De klei werd in een mal gedaan en de gevormde rechthoek werd gebakken. Zo maakten ze een zgn. kloostermop.
Nee, dat is geen flauw grapje van een monnik, maar een zware baksteen van 30 cm lang, 15 cm breed en 8,5 cm dik. Voor het bouwen van een kasteel waren heel veel moppen nodig.

Was er voldoende baksteen aanwezig, dan begon de bouw. Honderden mannen werkten aan de bouw van het kasteel. Steenhouwers, metselaars, smeden, timmermannen en heel veel arbeiders. Al deze mannen werkten onder toezicht van de meester-metselaar.
Het duurde jaren voordat het kasteel gebruikt kon worden.

Meester Henk!! Hoe zag het kasteel eruit?

Eerst waren er enorme buitenmuren. De buitenmuren waren 3 tot 5 meter dik. En ruim 10 meter hoog.
De buitenmuur bestond uit twee muren. De ruimte tussen de muren werd voor een deel opgevuld met steenpuin. Binnen de muren loopt ook de weergang. Hier liepen de soldaten als de muur verdedigd moest worden. De buitenmuur was hoger dan de binnenmuur. Zo werden de verdedigers beschermd tegen vijandelijk vuur. In de buitenmuur zitten schietgaten, al of niet met houten platen afgeschermd, en smalle pijlspleten.
In de muur zit ook het poortershuis. Dat was de plek waar je het kasteel binnenkwam. Daarom moest je dat extra goed beschermen. Dat gebeurde door aan beide kanten van de poort torens neer te zetten. Ook kon de ingang worden afgesloten met een ophaalbrug, valhekken en zware poorten.

Het belangrijkste gebouw was de woontoren. Hier leefde de heer met zijn gezin en bedienden. In de woontoren was de ridderzaal de grootste en mooiste kamer. Langs de wanden hingen wandtapijten en schilden. Hier ontving de heer zijn gasten, sprak hij recht en bestuurde hij zijn landerijen.
Ook was de ridderzaal de slaapkamer voor veel bedienden. Die zochten een plekje op de grond en slapen maar.

Meester Henk!! Wie werkten er op het kasteel?

Op een groot kasteel leefden al snel tientallen mensen. In grote keukens werd het eten klaargemaakt door koks, koksjongens, bakkers en keukenhulpjes. De provisie-meester was verantwoordelijk voor de voedselvoorraden. De bottelier of butler was verantwoordelijk voor de wijnkelder.
De belangrijkste groep waren de soldaten. Vanuit het kasteel werd een groot gebied gecontroleerd. Ook moesten zij het kasteel verdedigen.

Meester Henk!! Werd een kasteel aangevallen?

Een belegering van een kasteel kwam niet vaak voor. Een kasteel was speciaal gemaakt als verdedigingswerk en was dus moeilijk te veroveren.
De aanvallers hadden twee manieren om een kasteel te veroveren: 1) door het kasteel binnen te dringen of 2) door de bewoners uit te hongeren.

Om een kasteel binnen te dringen beschikten de aanvallers over verschillende werktuigen. Ze hadden stormladders, verrijdbare torens met een brug om op de muren neer te laten en stormrammen om de poort of de muren te ramen. Ook beschikten zij over katapulten en blijdes. Hiermee werden grote stenen tegen het kasteel geslingerd. Hiermee maakte men gaten in de muren waardoor de aanvallers het kasteel binnen kunnen dringen. Ook slingerde men dode dieren en mensen over de muren. In de hoop dat de verdedigers bang worden of ziek. Ook groeven de aanvallers tunnels. Onder de muur werd een enorm vuur aangestoken zodat de muur daar zo zwak werd dat het instortte.
Om het kasteel extra te beschermen, werden hordijzers over de muren gehangen. Dit waren houten overkappingen met aan de onderkant werpgaten. Hier gooiden de verdedigers stenen door en goot men heet water en hete olie op de aanvallers.
Boogschutters stonden bij de schietgaten de aanvallers te bestoken met pijlen.
Stormladders werden met lange stokken van de muren weggeduwd en het rammen van de muren werd bestreden door grote, dikke matten te laten zakken.

Door een kasteel heel lang te omsingelen hoopten de aanvallers dat de verdedigers honger en dorst kregen en zich overgaven.
De verdedigers moesten voldoende voedsel en water binnen de muren hebben. Zo overleefden zij een langdurige omsingeling.

In de 14e eeuw verdween de militaire functie van het kasteel. De komst van kanonnen maakte een kasteel heel kwetsbaar. De soldaten verdwenen en het kasteel kreeg alleen een woonfunctie. De heer woonde er met zijn gezin en bedienden.

Meester Henk!! In de provincies Noord- en Zuid-Holland zijn weinig kastelen terug te vinden. Hoe kan dat?

In Holland kwamen vanaf de late middeleeuwen veel steden. De steden wilden geen kastelen in de buurt hebben. Want vanuit een kasteel kon men de stad aanvallen.
Daarom sloopten de stedelingen alle kastelen in de buurt van een stad. De stenen gebruikten zij om de muren rondom de stad te verstevigen.

Maar genoeg gepraat over kastelen. Jullie moeten een kasteel bezoeken. Dan pas zie je goed hoe indrukwekkend kastelen zijn. Ja, ook in Holland er zijn nog wel een paar te vinden.

Hier vind je een overzicht van alle Nederlandse kastelen. Een overzicht van interessante kastelen met adressen en openingstijden vind je hier.

Heb je nog vragen over kastelen? Stuur ze naar meester Henk. Misschien heeft hij een antwoord.

Literatuur:

Philip Steele, Het beste boek over Ridders en Kastelen. Haarlem, 2009

Ian Barnes, Ridders en kastelen. Leuven, 2012.

N. Harris, Bouw een kasteel. Zottegem, 2010.

Nog meer lessen over de Late Middeleeuwen:

: Ridders en kastelen

Ridders

Heraldiek

De eerste kruistocht (1095-1099)

Hebban olla vogala nestas

De Zwarte Dood

Oktober 22, 2025

\

Filmpjes:

Beeldbank: Het ontstaan van kastelen

Beeldbank: Het kasteel

Beeldbank: Leven in een kasteel

Beeldbank: Aanval op een kasteel

Beeldbank: Burcht van Leiden